1-گسترش پذیر نیست                ۲- جزء همراه فعل نقش پذیر نیست.

 اگر به فعل ساده یا پیش وندی یک یا چند تک واژ آزاد اضافه شود، فعل مرکب به دست می آید.

فعل مرکب دو ویژگی دارد که برای تشخیص ساختمان فعل توجه بدان لازم است:

1-گسترش پذیر نیست                ۲- جزء همراه فعل نقش پذیر نیست.

یعنی اگر جزء همراه با پذیرفتن عناصری دیگر ، گسترش یابد یا نقش نحوی بپذیرد، فعل مرکب نخواهد بود ؛مثلاً«حرف زد» به این دلیل فعل مرکب نیست که می توان گفت «حرف جالبی زد»یا «حرفی زد»؛«حرف» در این مثال مفعول است و چون نقش پذیرفت،نمی توان آن را جزئی از فعل مرکب شمرد.

1- مقصود از «گسترش پذیری » آن است که بتوان پس وندهای (ها،تر،ی) را بین دو جزء فعل آورد؛ یعنی به جزء غیر صرفی فعل افزود.

پس هرگاه این پس وندها را در آن بافت به کار ببریم ،فعل مورد نظر مرکب نیست،بلکه ساده به شمار می آید ؛مثلاً:

- دوستم با معلمش مصاحبه کرد/ مصاحبه ای کرد (مصاحبه مفعول است و«کرد» فعل ساده به معنی انجام داد.)

- آن پهلوان برای حفظ حرمت، سوگند خورد/ سوگندها خورد (سوگند مفعول و خورد فعل ساده است به معنی به جا آورد،انجام داد.)

- به نام دوست سخن گفت/ سخن ها گفت . (سخن نقش مفعولی دارد و گفت فعل ساده است.)

- با حرف های خود کارها را خراب کرد/ خراب تر کرد .(خراب مسند است و کرد فعل ساده به معنی :نمود،ساخت و گرداند.)

- هرکس در این کار رنج می برد/ رنج ها می برد.(رنج مفعول است و می برد فعل ساده است.)

-  خورشید بالا آمد/ بالاتر آمد. (آمد فعل ساده و بالاتر قید است.)

 ۲-نقش پذیری:

راه دیگر برای پی بردن ساختمان فعل مرکب،توجه به نقش پذیر نبودن جزءغیر صرفی آن است.

اکنون به نمونه های زیر توجه کنید:

- خورشید از مشرق پدید آمد. (نمی توان گفت:پدیدها،پدیدی و پدیدتر ؛ پس «پدید آمد»فعل مرکب است.)

- محبت خویش را از ما دریغ کرد.(چون«دریغ کرد»قابل گسترش نیست،فعل مرکب است.)

- فرهاد کار خود را آغاز نمود.(«آغاز نمود»چون در این جمله گسترش نمی پذیرد،فعل مرکب است.)

-فرمانده ی سپاه دشمنان خود را گول زد.(«گول زد»دراین جمله فعل مرکب است)

 توجه(1):

نکته ی مهم این است که باید فعل مرکب رادر جمله ای که به کار رفته است ،در نظر گرفت و مورد بررسی قرار داد؛زیرا ممکن است کاربرد آن فعل در جمله ی دیگر متفاوت باشد ؛به نمونه های زیر توجه کنید :

- من در این کلاس، دوست ها دارم.(«دوست»گسترش پذیرفته و مفعول است و «دارم»فعل ساده است.)

-چنگیز در بخارا اعدام ها کرد.(«اعدام»گسترش پذیرفته مفعول است. «کرد»فعل ساده است به معنی انجام داد.)

 بنا بر این باید هر فعل رادر جمله مورد نظر خود بررسی کنیم و با توجه به ساختار و کاربرد آن داوری نماییم واز قضاوت درباره ی فعل های بیرون از جمله بپرهیزیم.

 توجه(2):

عبارت ها و ترکیب های کنایی،«فعل مرکب» به شمار می آیند ؛مانند:

- او هرگز دست از پا خطا نمی کند.(«دست از پا خطا کردن»کنایه از اشتباه کردن.)

- فرهاد از انجام تکلیف های خود سر باز زد.(«سر باز زدن»کنایه از :نپذیرفتن و خود داری کردن.)

- او نیز در پوستین خلق افتاد.(«در پوستین کسی افتادن»کنایه از عیب جویی و غیبت کردن است.)

- با این اعمال در پیشگاه الهی ،زردروی می شوی.(«زردروی شدن»کنایه از شرمندگی و خجالت است.)

 پس عبارت های کنایه ای از دید عناصر سازه ای مورد نظر نیستند؛بلکه کل مجموعه ی  واژگانی که یک مفهوم کنایه ای را پدید آورند،به عنوان یک پیکره سنجیده می شوند ، به همین سبب در ساخت های کنایی جداسازی یک واژه و بررسی نحوی آن بیرون از ساختمان کنایی کاری نادرست است.

 روش پیشنهادی (1):

برای تشخیص فعل مرکب ،کتاب دو شیوه را به ما آموزش داد:«1- گسترش پذیری 2- نقش پذیری ».اکنون ما یک راه ساده و کاربردی را برای شناخت فعل مرکب به شما پیشنهاد می کنیم و آن روش «مفعول پذیری »است: یعنی هرگاه ترکیب های فعلی را در جمله هایی یا فتید و نمی دانید که ساده اند یا مرکب ،به کلمات پیش از آن بازگردید ؛اگر نقش مفعولی در آن جمله به کار رفته است ،ترکیب پایانی جمله حتماً فعل مرکب است ؛در غیر این صورت جزءغیر صرفی فعل ،خود،نقش مفعولی می پذیرد و فعل ساده به شمار می آید؛به نمونه ها توجه فرمایید:

مرکب:فریدون کتاب داستان را مطالعه کرد.(در این جمله «مطالعه کرد»قابل گسترش نیست و پیش ار آن مفعول وجود دارد ؛ پس مرکب است.) 

فعل های دیگر:

-او،مردم را اغفال کرد . («اغفال کرد»در این جمله قابل گسترش نیست و پیش از آن هم مفعول به کار رفته است ؛پس مرکب است.)

- او درباره ی این موضوع تلاش کرد .(«کرد» به معنی انجام داد ، فعل ساده و تلاش مفعول ان است.)

- مردم همواره، کار می کنند.(«می کنند» به معنی انجام می دهندو «کار»مفعول آن است.)

- خبرنگار با ما مصاحبه کرد.

-مبصر اسم بجه ها را یاد داشت کرد.

- خیلی زود همه جا را وارسی کردند. 

یاد آوری:

این روش پیشنهادی ما ،فقط در مورد جمله هایی غیر اسنادی است؛زیرا فعل جمله های اسنادی چهار جزئی (مفعول و مسند )که در آن ها «مفعول»به کار رفته است، با جزءغیر صرفی خود – که نقش

« مسندی» می گیرد-  «مرکب»نیست؛بلکه فعل ساده به شمار می آید؛ مانند:-      

   او خود را فاضل می داند.

- خورشیدهمه جا را روشن ساخت.

-دود، فضای شهر را آلوده نمود.

- غرض،دوستی ها را تیره می سازد.

توجه:همه ی این جمله ها قابل بازگشت به سه جزئی اسنادی با فعل «است» می باشند.

روش پیشنهادی (2):

فعل هایی که با جزء صرفی «کرد» به کار می روند ، معمولاً به چند صورت ظاهر می شوند.از آن جا که این فعل پر کاربردترین جزءصرفی در زبان فارسی است ، شناخت گونه های آن هم دشوار . مهم است.

نکته :گاهی اسنادی است و معادل فعل های : نمود، گرداند،ساخت.

 «کرد»گاهی فعل ساده ی غیر اسنادی است(در این صورت معمولاً به معنی «انجام داد»به کار می رود.)گاهی با جزء غیر صرفی خود ترکیب می شود و فعل مرکب می سازد.

 -  برف ، هوا را سرد کرد= نمود/ساخت/گرداند.

-  آرش،دست هایش را بلند کرد.

- او با من مصا حبه کرد.

از میان گونه های کاربردی فعل«کرد»معمولاًنوع اسنادی با گونه ی مرکب با هم اشتباه می شوند و شناخت آن ها دشوارتر است . پیشنهاد ما برای باز شناسی این دو نوع این است که اگر جمله ی مورد نظر را بتوان به یک جمله ی سه جزئی با فعل«است»یا «هست» برگرداند،آن جمله اسنادی استو فعل آن ساده می باشد ؛در غیر این صورت یعنی اگر نتوان آن جمله ی اصلی را به یک جمله ی سه جزئی اسنادی با فعل «است»تبدیل کرد،پی می بریم که فعل آن جمله ی مرکب است؛مثال:

- رادیو، اخباررا اعلام کرد.(چون نمی توان گفت:«اخباراعلام است»؛پس فعل«اعلام کرد»مرکب است.)

-معلم دانش آموز راآکاه کرد(«دانش آموز آگاه است»؛پس فعل این جمله ساده است و آگاه مسند است.)

- رازی الکل راکشف کرد.(نمی توان گفت:«الکل کشف است»؛پس «کشف کرد» فعل مرکب است.)